Framköllun fæðingar
Framköllun fæðingar er framkvæmd þegar sérstakar ástæður krefjast þess, eins og lengd meðganga, farið legvatn eða læknisfræðilegar ábendingar. Aðferðir til að framkalla fæðingu eru m.a. prostaglandín lyf, belgjarof, oxýtósín dreypi og náttúrulegar aðferðir. Fæðing getur tekið lengri tíma þegar hún er gangsett, en mikilvægt er að tryggja öryggi móður og barns í ferlinu.
Undir eðlilegum kringumstæðum fer fæðing sjálfkrafa af stað við 38 – 42 vikna meðgöngulengd. Stundum eru aðstæður þannig að framkalla þarf fæðingu, hvort sem er fyrir eða eftir áætlaðan fæðingardag. Þetta er raunin hjá um 25-30% allra þungaðra kvenna hér á landi. Framköllun fæðingar er stórt inngrip í hið náttúrulega ferli og er ekki framkvæmd nema að vel athuguðu máli þar sem ábending þarf að vera fyrir hendi. Fæðingalæknar og ljósmæður ákveða hvenær fæðing er framkölluð og hvaða aðferðir eru notaðar. Ávallt er haft að leiðarljósi að tryggja öryggi móður og barns. Mikilvægt er fyrir alla sem fara í gangsetningu að hafa í huga að gangsetning getur tekið mjög langan tíma áður en að hríðar hefjast. Algengt er að gangsetning geti tekið tvo sólarhringa áður en fæðing fer af stað. Þetta er hins vegar misjafnt milli kvenna og þær konur eru komnar nálægt sínum náttúrulega fæðingartíma þurfa yfirleitt minni tíma til að koma fæðingu af stað.
Helstu ástæður fyrir framköllun fæðingar
Lengd meðganga
Þegar meðganga hefur varað lengur en 42 vikur er talað um lengda meðgöngu. Það gerist í um það bil 10% tilvika. Ekki er vitað með vissu hvað veldur því en lengd meðganga er algengari hjá frumbyrjum og hjá þeim konum sem áður hafa gengið með barn lengur en 42 vikur. Erfðir geta einnig haft áhrif.
Öllum hraustum konum í eðlilegri meðgöngu sem gengnar eru fulla 41 viku er boðinn tími í framköllun fæðingar. Gangsetningin fer þá fram einhvern tímann í 42. viku. Miðað er við settan dag samkvæmt 11-14 vikna ómskoðun. Við lengda meðgöngu eykst lítillega áhætta fyrir móður og barn. Það getur dregið úr fósturvexti vegna breytinga á fylgjustarfsemi. Það eru meiri líkur á því að barnið losi fósturhægðir í legvatnið, sem verður þá grænt. Líkur á burðarmálsdauða geta aukist lítillega, vari meðgangan lengur en 42 vikur. Niðurstöður rannsókna síðustu ára benda til þess að framköllun fæðingar í 42. viku dragi úr þessari lítillega auknu hættu og dragi jafnframt úr tíðni keisaraskurða hjá þessum hópi kvenna. Hafa skal þó í huga að hættan á andvana fæðingum er mjög lítil í grunninn. Aukin hætta er á að fæðingin endi með sogklukku þegar kona er gangsett.
Boðið er upp á framköllun fæðingar við 40-41 viku þegar móðir er orðin 40 ára.
Farið legvatn
Þegar legvatnið fer og meðgöngulengdin er 37-42 vikur og hríðar fara ekki sjálfkrafa af stað í kjölfarið er talið ákjósanlegt að framkalla fæðingu ef konan er þekktur GBS beri, legvatnið er litað, konan er með hita eða ef fósturhreyfingar eru minnkaðar. Hins vegar ef enginn þessara þátta er til staðar er konum gefið val um hvort þær bíði í allt að 24 klukkustundir frá því legvatnsleki hófst eftir því að hríðar fari sjálfkrafa af stað eða hvort þær þiggi gangsetningu fyrr. Sjá nánar um farið legvatn hér.
Fleiri hugsanlegar ástæður fyrir gangsetningu
- Vaxtarseinkun barns
- Meðgöngueitrun
- Langvinnur háþrýstingur og meðganga lengri en 40 vikur
- Grunur um fósturstreitu samkvæmt fósturhjartsláttarriti
- Tvíburameðganga eftir 37-38 vikna meðgöngu
- Blóðflokkamisræmi móður og fósturs
- Alvarlegir sjúkdómar á meðgöngu svo sem sykursýki, rauðir úlfar,nýrnasjúkdómar o.fl.
- Ef fóstur hefur dáið í móðurkviði
Þessi listi er ekki tæmandi þar sem ýmsar ábendingar geta verið fyrir framköllun fæðingar
Ákvörðun um framköllun fæðingar
Fæðingarlæknir ákveður hvenær ástæða er til að framkalla fæðingu. Læknir og ljósmóðir útskýra ástæður framköllunar fyrir verðandi foreldrum og ef ástand fósturs er gott er haft samráð við foreldra varðandi dagsetningu.
Hvenær ætti ekki að framkalla fæðingu?
Alla jafna er ekki mælt með framköllun fæðingar ef um er að ræða:
- Stórt barn
- Fyrri fæðing erfið eða langdregin
- Þreytu og svefnleysi móður
- Félagslegar ástæður
Rannsóknir hafa sýnt að framköllun fæðingar við þessar aðstæður leiðir ekki endilega til að fæðing verði auðveldari eða að útkoman verði betri fyrir móður eða barn.
Fæðing er stórviðburður sem þarfnast undirbúnings
Á síðustu vikum meðgöngunnar er líkaminn að búa sig undir þann stóra lífsviðburð sem fæðing er. Sá undirbúningur felst meðal annars í því að fjölga oxytósin (hríðarhormón) viðtökum legsins og að undirbúa leghálsinn. Legháls sem er ekki orðinn undirbúinn fyrir fæðingu er langur, lokaður og þéttur viðkomu. Slíkur legháls er kallaður óhagstæður fyrir fæðingu. Það er afar mismunandi milli kvenna hvenær líkami þeirra hefur undirbúninginn og hversu langan tíma hann tekur. Að vera með óhagstæðan legháls í gangsetningu þýðir því einungis að konan hefði fætt síðar ef hún hefði farið sjálf af stað, undirbúningurinn er ekki búinn. Legháls sem er byrjaður að mýkjast, styttast og opnast er kallaður hagstæður. Belgir og kollur fóstursins þrýstast niður í leghálsinn. Líkja má opnun leghálsins og færslu höfuðsins niður í hann við þröngan kraga á rúllukragapeysu sem verið er að klæða yfir höfuð barnsins.
Hjá konu sem er að fæða í fyrsta sinn, frymbyrju, þá byrjar leghálsinn á að styttast en síðan tekur útvíkkun við. Hjá fjölbyrju verður stytting og útvíkkun á leghálsi samhliða og því er frekar hægt að gera belgjarof hjá fjölbyrju en frumbyrju.
Aðferðir til að setja fæðingu af stað
Við framköllun fæðingar eru eftirfarandi aðferðir notaðar. Val um hvaða meðferð hentar best yfirleitt eftir því hversu hagstæður legháls konunnar er við upphaf framköllunar. Alla jafna eru prostaglandín efni notuð á óhagstæðan legháls en annars belgjarof og oxýtósín dreypi.
Þegar losað hefur verið um belgi aukast líkur á því að fæðing fari sjálfkrafa af stað. Við þreifingu á leghálsinum er metið hvort hægt er að losa um belgi. Leghálsinn þarf að vera byrjaður að breytast; styttast, mýkjast og opnast örlítið eins og hann gerir í aðdraganda fæðingar. Eftir belgjalosun má búast við að samdrættir aukist og hríðarverkir geta hafist innan sólarhrings. Þegar meðgangan er orðin 41 vika eða meira býður ljósmóðir í meðgönguvernd belgjalosun. Ekki er talinn ávinningur af belgjalosun fyrir 41 viku. Stundum er belgjalosun reynd fyrst ef gangsetning er yfirvofandi en belgjalosun er ekki eiginleg gangsetningaraðferð ein og sér.
Á Fæðingardeildum Landspítala, Akraness og Akureyrar er notast við töflur sem innihalda prostaglandín og heita þær Angusta. Prostaglandín valda samdráttum í leginu sem stytta og mýkja leghálsinn og geta þróast út í fæðingarhríðar. Töflurnar eru teknar á tveggja tíma fresti í allt að átta skipti eða þar til hríðar hefjast. Ef hríðar hefjast ekki eftir átta töflur er oft beðið yfir nótt og byrjað aftur að næsta morgni. Ef engar hríðar eru enn hafnar eftir sextán töflur er byrjað að notast við aðrar aðferðir. Framköllun fæðingar getur því tekið tvo - þrjá daga áður en að hin eiginlega fæðing hefst. Sumar konur geta farið heim og tekið töflurnar þar og verið í sambandi við fæðingarstaðinn sinn ef einhverjar spurningar vakna eða hríðar hefjast. Konum með farið legvatn eru einnig gefnar Angusta töflur til framköllunar fæðingar. Konur sem farið hafa í keisaraskurð eða eru með önnur ör á leginu fá ekki Angusta töflur. Fósturhjartsláttarrit er tekið í upphafi hvers dags og oftar hjá þeim sem eru inniliggjandi. Eftir að hríðar hefjast er notast við fósturhjartsláttarrit út fæðinguna.
Í Cytotec töflum er sama virka efni og í Angusta töflum. Þá er tafla sett upp í leggöngin aftan við leghálsinn. Þessi tafla veldur því að leghálsinn þroskast, mýkir hann og styttir og getur framkallað hríðar. Cytotec má gefa á 4 klukkustunda fresti í nokkur skipti. Endurmat á leghálsi og samdráttum í legi er gert fyrir hverja gjöf. Í sumum tilfellum er byrjað að kvöldi og haldið áfram morguninn eftir. Sumar konur geta farið heim í millitíðinni. Fylgst er reglulega með hjartslætti barns með fóstuhjartsláttarriti (mónitor). Notkun Cytotec hefur verið hætt á þeim stöðum þar sem Angusta er notuð en á Ísafirði og Neskaupsstað er Cytotec enn notað.
Ef leghálsinn er opinn 1-2 sm og styttur (hagstæður) og kollur barns er skorðaður í grindinni má gera gat á belgina sem umlykja barnið. Við það örvast myndun hormóna sem setur fæðingarhríðar af stað. Ef sótt hefst ekki innan 2 tíma frá belgjarofi þarf að bæta við oxýtósín dreypi. Belgirnir eru rofnir með lítilli plastklóru sem líkist heklunál. Óþægindi ættu ekki að vera meiri en við venjulega innri kvenskoðun.
Oxýtósín er hríðaörvandi hormón sem framkallar samdrætti í legi og er stundum er kallað ástarhormón. Þegar fæðing fer af stað losnar oxýtósín í auknum mæli í líkamanum en hvað kemur því af stað er ekki með fullu vitað. Hormónið örvar samdrætti í legi og framkallar hríðar. Þetta hormón er til í lyfjaformi (Syntocinon®) og er stundum notað við framköllun fæðingar eða til að auka kraft hríða í fæðingu. Hríðaörvandi dreypi er yfirleitt ekki notað nema legvatn sé farið að leka og leghálsinn orðinn styttur og aðeins opinn. Syntocinon® er blandað í saltvatnsupplausn og gefið í æð. Byrjað er að gefa nokkra dropa á mínútu og það síðan aukið reglulega þar til konan er komin með reglulegar hríðar. Fylgst er með hjartslætti barnsins allan tímann vegna þess að í einstaka tilfellum geta hríðaörvandi hormón valdið oförvun á legi og þar af leiðandi streitu hjá barninu.
Einstaka sinnum er leghálsinn víkkaður út með vatnsfylltri blöðru (ballon) á enda leggs sem dregin er í gegn um leghálsinn á nokkrum klukkustundum. Þetta er helst notað hjá konum sem hafa áður farið í keisaraskurð eða eru með ör í legi af öðrum ástæðum.
Að nudda geirvörtur og fara í gönguferðir getur haft örvandi áhrif á samdrætti í leginu, en þau ráð duga ekki til að setja fæðingu af stað. Hægðaörvandi lyf eða jurtir voru notuð áður fyrr til að örva samdrætti í legi en eru óæskileg vegna oförvunar ristils og óeðlilegu vökvatapi hjá móður. Í náttúrulyfjum geta verið virk efni sem geta leitt til oförvunar legs sem getur leitt til fósturstreitu. Aldrei ætti að reyna notkun slíkra lyfja nema að höfðu samráði við ljósmóður og lækni sem geta metið hvaða efni eru í því sem um ræðir. Nálastungur, nudd og þrýstipunktanudd hefur stundum verið notað í seinni tíð og er trúlega skaðlaust, en framkallar ekki fæðingu eitt og sér.
Einnig nota sumir samfarir og kynferðislega fullnægingu til að auka líkur á því að fæðingin fari sjálf af stað. Sæði inniheldur prostaglandín sem örvar oxýtósín framleiðslu.
Verkjastilling í fæðingu
Fæðingarhríðum fylgja alla jafna sárir verkir. Flestir geta þolað sára verki ef þeir vita að þeir standa í afmarkaðan tíma. Hins vegar reynist flestum erfitt að þola mikinn sársauka í langan tíma. Þegar fæðing er framkölluð tekur hún stundum lengri tíma en þegar fæðing fer sjálfkrafa af stað. Því þarf oftar að nota verkjalyf við framköllun fæðingar. Nota má bæði hefðbundnar og óhefðbundnar verkjameðferðir eins við aðrar fæðingar.
Getur maki/stuðningsaðili verið hjá mér?
Þegar framkalla á fæðingu er gert ráð fyrir að maki eða annar stuðningsaðili komi með konunni og sé með henni í gegnum allt ferlið.
Er nauðsynleg að framkalla fæðingu í næstu meðgöngu?
Hver meðganga er einstök og þó svo að fæðing sé framkölluð í fyrstu meðgöngu geta aðstæður verið öðruvísi í næstu meðgöngu. Það er því engin ástæða til að ætla að nauðsyn verði á framköllun fæðingar aftur.